Geen plek voor de tbs-patiënt op de eilanden: waar ligt de verantwoordelijkheid van Nederland?

24 maart 2019 | Leoni Leidel-Schenk

WILLEMSTAD – “Ze sluiten je op en vergeten je. Niemand heeft mij geholpen. Er is geen school om je vooruit te laten komen.” Aan het woord Aston Lake in de rechtbank op Curaçao. Lake zit al 35 jaar vast, eerst op Sint-Maarten en nu op Curaçao. Hij heeft in 1984 een meisje om het leven gebracht. Opsluiten en de sleutel weggooien? Dat gebeurt soms letterlijk op de eilanden.

Toch is dit in strijd met de Europese rechten voor de Mens (EHRM) en dat wordt niet de eilanden, maar heel het Koninkrijk aangerekend. Het Koninkrijk is al eens op de vingers getikt: in de zaak James Murray. Hij zat 33 jaar vast op Aruba en Curaçao zonder langdurige adequate psychiatrische of psychologische behandeling. De inmiddels overleden Murray had geen kans op resocialisatie en dat is een mensenrecht, zo oordeelde het EHRM.

De zaak van James Murray (foto) zorgde in 2016 voor Tweede Kamervragen. Foto: 24Ora

Liever geen Caribische tbs’ers
In het Caribische deel van het Koninkrijk is er geen mogelijkheid tot een (volledige) tbs-behandeling. Het is ook niet normaal dat tbs’er naar Nederland worden gestuurd. Liever niet zelfs. Dat benadrukte de toenmalige minister Plasterk na de Murray-zaak: het is aan de Caribische landen zelf om te zorgen voor gedetineerden die een psychiatrische behandeling nodig hebben.

Volgens het statuut (artikel 43 lid 1) horen mensenrechten bij de autonomie van de landen. Alleen als er sprake is van een structurele situatie waarin het systeem niet meer goed functioneert, heeft het Koninkrijk een waarborgfunctie. Hoe functioneert het systeem eigenlijk?

Vorig jaar is voor het eerst tbs opgelegd op Aruba en op Curaçao; waarvan één met een nadrukkelijk advies om de gedetineerde naar Nederland te sturen. Daar hangt een prijskaartje aan. Wie gaat dat betalen? “Niet Nederland. En Curaçao heeft geen geld”, zegt psychiater Frans Heijtel. Hij werkt op de Forensische Observatie Behandelafdeling (FOBA) in de gevangenis op Curaçao. Daar komen gedetineerden met psychiatrische aandoeningen terecht, en sinds kort ook tbs’ers bij gebrek aan een tbs-kliniek op de eilanden.

Alles of niets systeem
De twee tbs-patiënten zijn psychotische delinquenten. “Ze moeten eerst in een gesloten setting behandeld worden en dat kan op de FOBA. Maar dan komt de volgende stap: je moet weer rehabiliteren. Dat zou je met een langzaam resocialisatieproject moeten doen. Het is een alles of niets systeem”, zegt Heijtel. Juist daar schort het aan.

Een cel op de FOBA – foto: Frans Heijtel Kijkje in gevangenissen op de Caribische landen In 2014 bezochten wij de Foba in de gevangenis van Curaçao. Lees hier de reportage. Ook bezochten we de KIA-gevangenis op Aruba en de Pointe Blanche gevangenis. van Sint-Maarten. Op Sint-Maarten is de tbs-maatregel nog niet in werking getreden en er is geen specifieke behandeling voor criminelen met psychische aandoeningen.

Afgescheept met een goedkope voorziening
De FOBA kent zijn beperkingen. Er zijn 22 plekken, waarvan de helft vol zit met gedetineerden die lichte delicten hebben gepleegd. Bovendien zijn sommige cellen niet bruikbaar. De FOBA is ook een goedkope voorziening. “Het kost niet meer dan detentie in een gewoon blok. Er is geen andere dagprijs voor, dat zou misschien wel moeten”, zegt Heijtel.

Frans Heijtel in gesprek met Leoni Leidel-Schenk over de staat van de FOBA

Hoogleraar forensisch psycholoog, criminoloog en gerechtelijk deskundige Frans Koenraadt is sinds 2010 gastleraar op de Universiteit van Curaçao en Aruba. Hij is in de gevangenissen op Aruba, Curaçao en Sint-Maarten geweest: ‘dat is niet om naar huis over te schrijven.’ Of er mensenrechten worden geschonden, is niet aan hem, zegt de hoogleraar. “Ik weet wel wat er nodig is om mensen niet achteruit te laten kachelen. Het risico dat ze achteruitgaan is sterk aanwezig.”

Aruba en Curaçao buigen zich samen over de aanpak van tbs-behandeling, maar concrete resultaten zijn niet bekend. Koenraadt zegt met verschillende partijen in gesprek te zijn om zijn expertise te laten gelden. “Het is een politieke kwestie, in hoeverre er ruimte en geld beschikbaar is. Nu de tbs-maatregel een paar keer is opgelegd, zie je dat men wat zenuwachtiger is geworden.”

Systematisch begeleiding ontbreekt
Hij acht het niet waarschijnlijk dat er een tbs-kliniek komt op en voor de eilanden “De FOBA moet op een acceptabele wijze ingericht worden met enig therapeutisch effect. Heel belangrijker is het scholen van personeel: niet alle gevangenisbewaarders kunnen omgaan met een psychische gestoorde gedetineerden. Er lopen psychologen en psychiaters rond in de gevangenis maar dat is wat anders dan systematische begeleiding. Er is een hoop werk aan de winkel. Dat vergt inzet van geld, personeel, middelen en energie. Dat is niet meteen voorhanden. Er is nog een lange weg te gaan.”

Een alles of niets systeem dat faalt, geen systematisch begeleiding, berispingen van het EHRM: er lijkt sprake van een structurele situatie waarin het systeem niet goed functioneert. Maar kan en zou Nederland moeten ingrijpen?

‘Nederland heeft de mogelijkheid om in te grijpen en de gevangenis over te nemen’

– Hoogleraar Arjen van Rijn

Hoogleraar Staatsrecht Arjen van Rijn: “Ik vermoed dat Nederland pas actief gaat ingrijpen als de internationale druk zo hoog oploopt dat die niet langer kan worden genegeerd. Nederland heeft de mogelijkheid om via artikel 51 van het Statuut in te grijpen en zou de gevangenis over kunnen nemen. Daar is wel geld mee gemoeid. Bovendien wordt het betrokken land zelf dan van zijn verantwoordelijkheid ontheven en daar zit Nederland om verschillende redenen niet op te wachten.”

‘Langer schipperen dan toelaatbaar is’
Van Rijn heeft de James Murray zaak in 2016 nauwlettend gevolgd. “De situatie is niet veel anders dan drie jaar geleden. Er zijn allerlei commissies die zich over het gevangeniswezen buigen maar men schippert eigenlijk langer dan toelaatbaar is.”

Vooralsnog ligt de verantwoordelijkheid bij de autonome landen zelf, maar het Koninkrijk komt steeds meer onder druk te staan door internationale aandacht voor de James Murray-zaak de situatie van Venezolaanse gedetineerden op Aruba en Curaçao en de erbarmelijke staat van de gevangenis op Sint-Maarten.