In een achtertuin op Curaçao hangt de geur van brandende wierook. Een vrouw schenkt water over een bosje kruiden en fluistert psalmen terwijl ze het mengsel over de vloer sprenkelt. Voor haar familie is dit geen bijgeloof, maar een manier om slechte energie (fuku) te verdrijven. Eeuwenlang vertrouwden Curaçaoënaars op mannen en vrouwen die deze kennis droegen: de Kurioso.
Vandaag kennen veel mensen het woord nog wel, maar niet meer de oorsprong. Waar kwamen deze rituelen vandaan? Hoe konden ze overleven, ondanks vervolging en criminalisering? En waarom zijn ze nog steeds belangrijk voor het collectieve geheugen? Veel mensen weten vandaag niet meer waarom bepaalde gewoonten of uitdrukkingen bestaan.
Met zijn onderzoek wil cultuuronderzoeker Bob Harms die context terugbrengen: laten zien dat wat we vanzelfsprekend vinden, diep geworteld zit in Afrikaanse tradities en in de overlevingsstrategieën van onze voorouders. Daarom werkt hij momenteel aan de lancering van Fundashon Karibe, een platform waar hij zijn onderzoeken, verhalen en collecties over Afro-Caribische cultuur en slavernijgeschiedenis samenbrengt.
Cultuur onderzoeker Bob Harms. Foto Archief Bob Harms
De Afrikaanse wortels
De kennis van de Kurioso vindt haar oorsprong in verschillende Afrikaanse regio’s. Uit het voormalige koninkrijk Ndongo en Matamba, in het huidige Angola, en uit Yoruba- en Fon- gebieden in het huidige Nigeria en Benin, namen tot slaaf gemaakte mensen kennis mee over kruiden, rituelen en spirituele bescherming. Binnen de Curaçaose context werd dat doorgegeven in families en gemeenschappen, vaak in het geheim. Een belangrijk concept was fuku: slechte energie of spirituele vervuiling. Die kon volgens de Kurioso worden verwijderd met kruidenbaden, tabaksrook, bronwater of gebeden. Het doel was altijd herstel van balans. Voor lichaam én ziel.
Praktijk en ritueel
De Kurioso werkte met een rijk arsenaal aan middelen en handelingen. Kruiden, oliën, gebeden, handoplegging (pone man), maar ook psalmen en Katholieke symboliek speelden een rol. Tot slaaf gemaakte mensen hadden in die tijd geen toegang tot medische zorg. De koloniale gezondheidszorg was voor hen niet beschikbaar, of ze keken met wantrouwen naar zwarte patiënten. Daardoor waren zij vaak volledig aangewezen op de kennis van de Kurioso. Hun kruiden, baden en gebeden waren niet alleen een alternatief, maar in veel gevallen de enige vorm van genezing die ze konden krijgen. “Hun werk draaide niet alleen om genezing,” zegt Harms, “maar ook om bescherming tegen vijandige krachten en het oplossen van problemen in relaties, werk of financiën.”
Criminalisering en overleven
Voor de koloniale machthebbers waren deze praktijken een bedreiging. Alles wat naar Afrikaanse spiritualiteit verwees werd bestempeld als bijgeloof of hekserij. Uit rechtbankstukken uit de 18e en 19e eeuw blijkt dat mensen die van brua (een Papiamentse term die door de koloniale autoriteiten werd gebruikt voor toverij of hekserij) werden beschuldigd zware straffen konden krijgen. Die straffen varieerden van boetes en publieke vernedering tot verbanning van het eiland. Toch bleven de Kurioso’s bestaan, vaak verscholen achter Katholieke rituelen. Kaarsen, psalmen en heiligenbeelden gaven hun werk een schijn van orthodoxie, waardoor hun Afrikaanse kennis kon overleven.
Herkenning door onderzoekers en erfgoedbewakers
De Curaçaose priester en onderzoeker Paul Brenneker beschreef in de jaren zestig de Kurioso als onmisbaar in de Curaçaose volkscultuur. De Curaçaose kruidenexpert Dinah Veeris benadrukte dat de kracht van hun werk niet alleen in de planten zelf zat, maar ook in de intentie, het gebed en de verbondenheid met de natuur. En op Bonaire documenteerde Denise de Rekwest de Kurandera – de tegenhanger van de Kurioso – en liet zien hoe deze vrouwen zowel genezers als cultureel ankerpunt waren.
Vandaag de dag
Hoewel de rol van de Kurioso minder zichtbaar is geworden, leeft de traditie nog steeds voort in families, religieuze praktijken en culturele herinneringen. Soms in een gemoderniseerde vorm, zoals spirituele healers of alternatieve genezers, maar de kern is hetzelfde gebleven: het zoeken naar harmonie tussen lichaam, ziel en gemeenschap. Harms wil met Fundashon Karibe juist die verbinding zichtbaar houden. “Het verhaal van de Kurioso herinnert ons eraan dat Afrikaanse kennis en veerkracht niet zijn verdwenen,” zegt hij. “Die zijn onderdeel van wie we vandaag zijn, ook al zijn we vergeten waar het vandaan komt.”
